Қазақстандық трайбализмнің дүрбелеңі

Қорқынышы басым мен сияқты зейнеткердің өкініші де күшейе береді екен. Бәле-жаланы қоздататын газет-журналдары ақтарам күн сайын. Ғаламтор дейтін «өсекшіге» де көз жүгіртуді үйрендім. Әлгі қағазға жазылғандарды, компьютер әйнегінен көргендерімді, жорналшылар мен саясаттанушылардың ой түйіндерін өз шамама қарай жобалаймын да, өз ойымнан өзім шошимын. Неге дейсіздер ғой? Айтайын неге үрейленетінімді. Бұрын бізде жалпақ жұрттың қарасы мен төресіне ортақ ар-ұят деген ұғым бар еді. Бүгін сол ұғымды белінен баса жаншып тастап, кері кетіп бара жатқанымызды байқадым. Байқадым да, күдігімді иісі қазақпен бөлісуді ниет еттім.

Ал енді әңгіменің төркініне көшейін.

Кеше ғана ешкімнің көзіне түспей, әлдекім болып сүмірейіп жүретін біреулер әлдебір түкті қолдың іліп әкетуімен аяқ астынан биік лауазымды субъект болып шыға келетініне таңғалуды қойдық. Ал енді осы оп-оңай дүрілдеген мықтың жауапты ісін оңдырмайды. Тапсырған шаруаны дөңгелетіп ала жөнелмейді. Өйтуге оның (олардың) тәжірибе-тәлімі де, білім-білігі де жетпейді. Бірақ жып-жылдам өзгере қоюы керемет-ақ. Енді ол жалақтаған әуелкі болып, дүрдиіп шыға келеді. Аяқтыға жол бергенді, ауыздыға сөз бергенді беделін түсірер кемшілік санайды. Бетіне қарағанды бұқтырады, жүзі тайғанды желкеден түйеді. Қызды-қыздымен тіпті «түкті қолдың» иесін де жүре тыңдауға көшеді. «Жақыным» деп жанына алған «көкесінен» ұйқы қашады. Аяқ астынан құтырған әлгісінен көңілі де, сенімі де босайды. Әлгісі ақылдыларды тақымдайды, адалдарға арамдарды құс қылып салады. Өтірікті өршітіп, жалғандықты жалау етіп көтереді.

Өзім білемі көбейген содырлардан енді қожаларының кеудесіне үрей ұялайды. Көмекшім болар ма дейтіндерден енді мүлдем сескеніп бітеді. Түн ұйқысы төрт бөлініп, шаңырағын шайқалтқан берекесіздік орнайды. Тұйыққа тірелгенін білгенде амалсыздан бармағын шайнайды.

Ал анауы... аналары ше? Дәрежесін одан сайын өсіру үшін билікке жету үшін қулық-сұмдықтың нешеме түрін ойлап табады. Содан соң бұрынғы алқымы күшті, сесі мықтылар қарап отырмайды. Құйрықтары қопаңдай бастайды. Отырған орындарынан, асап жатқан жылы-жұмсағынан неге айырылсын. Ендеше, не істемек керек? Жақтас жақынды көбейтіп, қарсыластарды түп-тамырымен қопару керек. Осыдан кейін дәрежелі биікке таласудың қызу майданы басталады. Қырғын қырқылжыңның түтіні тұтанады. Сөйтіп кешегі елемеген текешігіне бүгін есесін жіберіп алып, есін жинай қоятын ағалары әрекетке көшеді. Әр жерден бір төбе көрсетіп, төрдің төбесінде отырған өзге рудың, басқа жүздің «бөгделерін» аластауға барын салады. Өзектесіне өкпесі болса да өкпеден түймейді. Ортақ мүдде үшін ауыз бен ауыз жалғасады. Ниет пен тілек табысады. Мақсат пен мүдде қабысады. Бөтендерді ысыру, өзім дегендерді қамату науқаны басталып кетеді. Бұл сұмдық құбыжықтың аты – трайбализм!

Көпшілікке осы құбыжықтың мағынасын дәл жеткізу үшін энциклопедиядағы орысша түсінігін келтірейін: «Трайбализм (трибализм) – форма общественно-политической племенной обособленности, выражающаяся в формировании органов государственной власти на основе родо-племенных связей.

Трайбализм препятствует существованию демократических институтов и наносит ущерб равноправию граждан. Трайбализм приводит к усилению межплеменной вражды, нередко выливающейся в гражданские войны».

Сонымен, трайбализм деген сойқан тірлігіңіз бүкіл мемлекеттік билікті бір ғана рудың уысына қыстыра салатын жүгенсіздік екен...

Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары трайбализмнің суық ызғары Қазақстанды қара күздегі жапырақтай қалтыратқан. «Арғындарды Алатау айналдыра қуып, бәрінен де, нәрінен де аластаймыз!» деген солақай науқанның астыртын жүргізілгені де сол тұс. Дәп бір арғындар Аргентинадан келген бөтендей-ақ. Сол кезде биліктің бишігін ұстағандар арғынның мықты азаматтарын оңды-солды тақымдап еді-ау. Енді қарап отырсам, сол ызғардың салқыны бүгінде сақылдаған сары аяз болып қатайып барады.

Билігі өскен сайын өктемдігін күшейте түсетіндердің бір ғана кландық түрмен бірігіп кетуі озбырлықтың ғаламат қасіретінен де тайындырмайды. Тамыр-таныстықтан гөрі рулық туыстық ретпен қан-жындары араласып кеткен жоғары лауазым иелері ештеңеден жасқанбайды. Әрі ешкімнен сескенбейді. Сол себепті де жоны жұмырлана дөңгеленген, жұдырықтай жұмылған топ бар анау билік басында. Ол топ – өз ішіндегілерді ғана оздырар, өзгелерді тоздырар клан. Иә, кәдімгі клан!

Мемлекет басшысы Н.Назарбаевты «таразының басын тең ұстайды», «қандай да бір руға көп басымдық бере қоймайды» деуші еді. Күні кешеге дейін солай болып келген-ді. Бірақ соңғы уақытта жағдай өзгерді. Жас өз дегенінін алған шығар, белгілі бір руға басымдық беріп қойды.

Қазір биліктегі басым топ – дулаттар. Басымдығын сезгендер қолынан келген соң қонышынан басуға дағдыланып алған әбден. Жолындағысын опырып-жапырып, белден басып өте шығады. Осы мақаланы жазуға түрткі болған бір себепті айтайын. Жазушы Софы Сматаев бауырымның «Жас Алашта» жарияланған (2.12.2014 жыл) «Айтылмай келген сөз» деген мақаласындағы ақ жүрегімен ақтарылған мына жолдарды оқып, қатты тебіренгем: «Сонау бір жылдары әлдекімнің әлдебір жікшілдікке ұрынған жетесіз тапсырмасын орындау үшін бе (ол арасын ашып айта алмаймын), бірақ тапжылтпас тегеурінімен Орта жүз тұтас орналасқан Семей, Көкшетау, Жезқазған, Арқалық облыстары жойылып кетіп еді. Сол өңірлердің бүгінде құлдыраудың шегіне жетіп отырғанын баршамыз білеміз. Ал мынау Қарағанды арғындарына қарсы басталған қасақы шабуыл сондай зымиян есептің әдейі ойластырылған әрекетімен күрмеле қалуы мүмкін-ау демеске лажым жоқ...».

Әлгі облыстар жойылған тоқсаныншы жылдардың соңында Жезқазған облысында – 297 мың (202 мың), Арқалық облысында – 98 мың (57 мың), Көкшетау облысында – 146 мың (98 мың), Семей облысында – 485 мың (293 мың) Орта жүз қазағы өмір сүрген еді. Жақшаның ішіндегі цифр – арғындардың саны. Миллиондаған адам, миллиондар тағдыры...

Әдейі жасалды ма, әлде кездейсоқтықтың кесірі тиді ме – ажырата алмаймын. Бірақ ұлтымыздың рухани көсемдері шыққан қасиетті, киелі мекендерді құлдыратуға ұшыратуды қылмыстай көрмеуге шарам жоқ. Абай, Шәкәрім, Мұхтардай рухани көсемдеріміздің кіндік қаны тамған Семейді қазағымның даналары – Ахметті, Міржақыпты дүниеге әкелген тарихи Торғайды, өнер жұлдыздары Біржан, Ақан, Ыбырайды берген Көкшетауды, ұлт көсемдері Әлихан, Әлімхан туған Жезқазғанды жауып тастағанда тапқан пайдамыз не? Қаржы-қаражатты үнемдейміз деген сылтау болғанын білемін. Ал сол «үнемдеудің» нәтижесі қандай? Арқалық та, Жезқазған да, Семей де Софы інім жазғандай, құлдыраудың ең шегіне жетіп отыр. Азып-тозып кеткен халқымның арыз-талабына құлақ асар билік байқалмайды. Өздері әуелде осылай боларын қасақана ойластырса, әрине, әлгі қарапайым жұрттың өксігіне бола кірпігін де қимылдатпайды. Сондықтан да ұлтының ұранына айналған ұлыларын ұмыттырып, өздерін ғана мақтаудан, дәріптеуден биліктегілер алдарына жан салмайды.

Жоғарыда Қазақстандағы биліктің бір ғана топтың (дулаттардың) қолына шоғырланғанын айттым. Оны енді өзімше дәлелдеп көрейін.

Жоғарғы соттың төрағасы Қайрат Мәми, үкімет басшысының бірінші орынбасары Бақытжан Сағынтаев, «Самұрық-Қазына» әл-ауқат қорының басшысы Өмірзақ Шүкеев, Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Қайрат Қожамжаров, «Нұр Отан» партиясы төрағасының бірінші орынбасары Асқар Мырзахметов, «Атамекен» ұлттық экономикалық палатасының төрағасы Тимур Құлыбаев пен оның орынбасары Абылай Мырзахметов, «Қазкоммерцбанкті» иеленіп алған Кеңес Рақышев, «Оппозиция» атанып жүрген Жармахан Тұяқбай, «Ұлттық банктің» төрағасы Қайрат Келімбетов – дулат. Мұның сыртында бұл топқа Т.Құлыбаевтың қолбаласына айналған үкімет жетекшісі Кәрім Мәсімовті, кедендегі былық-шылықтан «құрғақ» шыққан Қозы-Көрпеш Кәрбозовты қосуға болады. Вице-премьер Бердібек Сапарбаев та осы топты жағалап жүреді. Министрлер мен әкімдерді, депутаттарды есепке алып отырғаным жоқ. Олардың бәрін тізбелей берсең, қағаз бен сия шақ келмейді.

Мән берер болсақ, билікті бір ғана рудың қолына беріп қоюдың салдары ауыр болмақ. Аяқ-қолымызды әлден-ақ шырмап қойған құрсауымен заңсыздықтың қақпасын ашып тастағанына не демекпіз? Шыр ете алмас әлсіздігімізді, көз қадай алмас көнбістігімізді бүркене береміз бе? Керек десеңіз, билікке масаттанған топ Орта жүз бен Кіші жүзді ғана емес, Ұлы жүздің де өзге руларын ығыстыра бастағанын көріп-біліп жүрсіздер. Орта жүздің арғын, найман, керейінен бүгінгі тізгін тартқан біреуін тауып бере аласыздар ма? Ешкім жоқ. Кіші жүздің А.Мусин, Б.Рысқалиев, Н.Балғымбаев, М.Тәжин сынды беткеұстарларын бездіріп жіберіппіз.

Кешегі «халқым» десе қабырғасы қайысқан Еркін Әуелбеков, Сыздық Әбішев, Марат Оспанов, Заманбек Нұрқаділов, Алтынбек Сәрсенбайұлы сынды асыл азаматтардың күмәнді қазасы ойлантпай ма? Ұлт мүддесі үшін қызмет еткен Әкежан Қажыгелдин, Ғалымжан Жақиянов, Мұхтар Әблязов туған жердің түтінін аңсап, түңіліп жүргеніне неге мән бермейміз? Істі болған іскер азаматтар кімдердің тепкісінен қамаққа түсті? Ашынған жерде ашығын айтатын Алаш жұрты екеніміз қайда?! Әлде ұлт болып қалыптаса алмай, ұсақталып кеттік пе? Біздегі мемлекеттік құрылым неге рулық-тайпалық билікке ғана негізделген? С.Сматаевтың анықтауы бойынша «ұсақтық деген – осалдық, берекесіздік, надандық, мақтангөйлік» екен.

Өзіміздің берекесіздігімізден ұялмаймыз. Мақтанудан жерінбейміз. Аузымызбен орақ орғанда «елімізді 30 озық елдің» қатарына тіркей саламыз. Мұнымен кімді алдамақпыз? Әрине, өзімізді өзіміз алдап келеміз.

Тағы да есеп-қисабымды жайып көрейін.

Ұлттық ғылым академиясының 2013 жылғы хабарламасы бойынша, Қазақстандағы қазақтың саны 11,0016 миллионға жетіпті. Қазақ руларының арасындағы ең көбі мыналар: Арғындар – 2090 мың, Дулаттар – 1310 мың, Байұлы – 1120 мың, Наймандар – 970 мың, Әлімұлы – 812 мың, Қоңыраттар – 690 мың, Қыпшақтар – 640 мың...

Осыдан енді не түюге болады? Бүкіл қазақтың оннан бір бөлігіндей дулаттар биліктің негізгі тұтқаларына ие. Қалған тоқсан пайызы тысқарыда. Өздерін алалаған билікке өкпелі. Апыр-ау, тіпті анау тоталитарлық дейтін Кеңестік дәуірдің өзінде билік басында жүзаралық, руаралық тепе-теңдік бұлжымай сақталмайтын ба еді. Мүлтіксіз қадағаланушы еді ғой. Тіпті сол үрдістен де айырылып қалуға қалай жол бергенбіз?

Мен кейде мемлекет басшысын қатты аяймын. Төңірегіндегі «тонның ішкі бауындай» болып жүргендер арамдықтарын басшыға көзбояу етіп өткізетін тәрізді. Әйтпесе, ол үнемі алданып қала бермес еді ғой.

«Кімде-кім өз қызметін асыра пайдаланып, мемлекетімізге, халқымызға зиян келтірер болса, кім екеніне қарамастан қатаң әрі әділ жазалануы керек» деді жақында президент. Мемлекет басшысының осы сөзін іске асыратын, жаны да, ары да таза үзеңгілестері төңірегінде жоқтың қасы.

Жақында «Жас Алаш» газетінде мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі қызметкерлерінің президентке және басқа да лауазымды тұлғаларға жазған ашық хаты жарияланды. Түсінген адамға бұл хат – нағыз бомба! Ол – шындықтың шырылдаған даусы! Ол – трайбализмнің есерлене есіректенуінің көрнісін айғақтау! Бұл жанайқайға жасамаған қылмысты қолдан «жасатып», жазықсыз жандарды қаматып тастаған қаржы полициясы басшыларының теріс әрекеттері себеп болған. Мұндайға дер кезінде тосқауыл қойылмаса, М.Күшімбаев сияқты ақты қаралаушылар барымызды жоқ етуі мүмкін. Тазамызды былғап, адалдарымызды шетінен қараламақ. Қ.Қожамжаров пен оның орынбасары А.Шпекбаевтың қаһарынан ықпаған қарағандылық адал қызметкерлерге алғыстан басқа айтарым жоқ. Пәле-жалаға ұрынып кетпей, аман-есен жүріңдер, азаматтарым!

«Адалдыққа басайық, жемқорлыққа қарсы күрес ашайық» дейтін таза ниеттегі Серік Ахметов бастаған Арқаның азаматтарын жалалап жауып тастау – шектен шыққандық. Онсыз да жұмыссыз сенделген, қымбатшылықтан тарыққан, теңгесі құлдырап құнсызданған қара халық жаралы жанын қайда қоярын білмей аласұрып жүр. Халықтың жүйкесіне ши жүгірте беруге болмайды!

Трайбализм дертіне шалдыққан топ басқарған айыптау органының заң бұзушылығы, күдіктілер мен куәгерлерге һәм жәбірленушілерге қысым жасалғаны Қарағандыда өтіп жатқан сот барысында айғақталды. Осыдан кейін мұның Серік Ахметов, Бауыржан Әбдішев, Талғат Ермегияев секілді арлы азаматтарға қарсы әдейі ұйымдастырылған әлдебір кландық топтың қастандық әрекеті екеніне көзіміз жете бастады. Бұған Т.Ермегияевтің жеке жүргізушісі Саят Нәдірбаевтың бас прокурор Асхат Дауылбаевқа жазған арызы қосымша дәйек.

Арғындарға қарсы жасалып жатқан қудалау науқанына дәлел көп. Иісі арғын дей ме, бар қазаққа ортақ тұңғыш ғарышкер-батырымыз Тоқтар Әубәкіровтің өзін шеттетті. Білім және ғылым министрі Аслан Сәрінжіповке, ҚазҰУ ректоры Ғалымқайыр Мұтановқа шабуыл күшейді. Кәсіпкер Болат Әбіловті шетелге кетуге мәжбүрледі, Нұрлан Смағұловты түртпектеу толастар емес.

Ал енді ұлт көсемі Абылайды елемеу, қазақ күй өнерінің саңлағы, дәулескер күйші Тәттімбеттің 200 жылдығын жылы жауып қою – тарихқа, ұлттық құндылықтарымызға жасалған қастандық. Ата-бабаның терімен суарылып, қанымен тазарып, азат етілген киелі жерін Ресейге бергізбей, басын бәйгеге тігіп сақтап қалған Жұмабек Тәшеновтің 100 жылдық мерейтойын дұрыстап атап өтуге болатын еді ғой. Оны айтасыз, қазақтың арғы-бергі тарихын қопара жазған қаламгер Ілияс Есенберлиннің 100 жылдығы тойланбауы – ұлтсыздануымыздың айғағы.

Батырымыз, академик жазушымыз Мәлік Ғабдуллиннің мерейтойы ескерілмеді дейін десем, ЮНЕСКО-ның тізіміне енген хәкім Абайдың 170 жылдығын жетім қыздың тойындай етіп ауданда өткізгені есіме түсіп, тілімді тістей қоямын.

Осы орайда С.Сматаев, Қ.Жұмаділов, Ғ.Қабышев сынды ақиқатты ту қылып көтерген Орта жүздің қарымды қаламгерлеріне деген биліктің суық көзқарасы қазағымның кеудесінен түйіп жататынын төрдегілер қалай ескермейді?

Жә, күдік-күмәнді, өкпені осымен доғарайын.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтар болсам, руаралық араздықты қоздыратын, тұтас халқымызды қақ жарып қана қоймай, бөлектеп-бөлшектеп, қиян-кескі шиеленіске ұшырататын төбеміздегі оқшау топтың тезірек тәубасына келуін қадағалайық. Әйтпесе, трайбализмнің ушығуынан анау Руанда, Сомали, Либериядағыдай азамат соғысы бізде де тұтанып кету қаупі бар. Трайбализмнің тамырына балта шабылғанда ғана ел игілігі топқа емес, көпке қызмет етеді. Ақиқаты солай, ағайын!

Едіге Ақжолдин

Алматы қаласы.